درگیری­های اخیر در نتیجه فعالیت­های چند مسجد خانگی در منطقه کراسنودار بالاگرفت. بیشتر مساجد منطقه زیر نظر مرکز هماهنگی مسلمانان قفقاز شمالی هستند که مدیریت آن بر عهده مفتی اسماعیل بردییف است. با این وجود، این اواخر جماعت مسلمانان وابسته به اداره دینی مسلمانان فدراسیون روسیه بیش از قبل فعال شده ­اند که به گفته بردییف، وضعیت را برهم زده و به بحث و درگیری انجامیده است.

اسماعیل بردییف خطاب به مسلمانان می­گوید: ما از اداره دینی مسلمانان روسیه و مدیران آن می‌خواهیم که دست از تشکیل سازمان­های موازی بردارند و تلاش خود را بر کارهای واقعی و مفید برای کشور معطوف کنند. متاسفانه، تجربه نشان داده که هدف آن اداره، افزایش تعداد سازمان­های تحت نظارت خود در مناطق بدون توجه کافی به کار و کیفیت آن است.

نامه­ ای که بردییف خطاب به مسلمانان منتشر کرده است، تنها برای مسلمانان مفهوم است. مفتی بردییف مفهوم آن را تشریح کرده و می­گوید:‌ اداره دینی مسلمانان روسیه قصد دارد به همه تفهیم کند که در روسیه تنها یک اداره دینی مسلمانان وجود دارد که در مسکو قرار دارد و سازمان­های سراسر کشور از آن تبعیت می­کنند. به گفته وی، این مساله باعث دلخوری همکیشان قفقازی شده، اگرچه آنها مرکز و سازمان خود را دارند.

از سوی دیگر، راویل عین­الدین می­گوید: اداره دینی مسلمانان روسیه بر مبنای اساسنامه­ سازمان دینی فعالیت می­کند و طبق اساسنامه حق فعالیت در تمامی مناطق کشور را دارند. علاوه بر این، هر مسجد حق تصمیم گیری دارد که زیر نظر کدام سازمان فعالیت کند.

وابستگی گروه­های مسلمانان به هر یک از ادارات دینی مسلمانان صحه بر قانونمند بودن آن سازمان می­گذارد. سازمان مربوطه سطح علمی و دانش امامان از سوی سازمان­ها را کنترل و اختلاف بین روحانیون با مراجعه­کنندگان را حل کرده، از نظر مادی آنها را تامین می­کند.

هر یک از ادارات برای موضوعات اجتماعی و اعتقادی فتوا صادر می­کند. به عنوان مثال، در فصل بهار، برای واکسیناسیون مسلمانان در مقابله با بیماری کرونا، فتوایی صادر شد. اما دو سازمان دینی نتوانستند به نتیجه­ای مشترک دست پیدا کنند، به همین خاطر، اداره دینی مسلمانان روسیه و اداره دینی مسلمانان تاتارستان (یکی از مهمترین سازمان­های کشور) تصمیمات مجزایی گرفتند. به همین خاطر مسلمانان سردرگم شدند که به کدام سازمان اعتماد کنند.

اختلاف قدیمی

اسلام در روسیه از نظر تعداد پیروان، در جایگاه دوم پس از مسیحیت ارتدوکس قرار دارد. طبق ارزیابی­های مختلف، تعداد مسلمانان بین ۱۵ تا ۲۵ میلیون نفر است. با این وجود، تعداد مسلمانان نسبت به پیروان سایر ادیان، در نتیجه زاد و ولد و مهاجرت بی­رویه به سرعت در حال افزایش است.

مسلمانان در روسیه یک سازمان متحد مشابه کلیسای ارتدوکس روسیه ندارند. در حال حاضر،‌ بیش از ۸۰ مفتیات (اداری دینی منطقه­ای) در روسیه فعال است. همین مساله حکومت را نگران کرده است. ایگور بارینوف رئیس آژانس فدرال امور اقوام در سال ۲۰۱۶ گفته بود که تعداد بیش از اندازه مفتیات به نفع افراط­گرایان است و بدون نظارت لازم از سوی روحانیت قانونی در کشور، افکار افراطی­گرایانه ساده­تر اشاعه پیدا می­کنند.

در قالب موارد، رهبران مسلمانان برای نحوه مبارزه با گروه­های رادیکال به اتحاد نظر دست پیدا نمی­کنند. به عنوان مثال، در ماه آگوست ۲۰۱۶، چند تن از مفتیان معتبر اقدام به صدور فتوایی کردند که طی آن وهابیون را «مسلمانان غیرواقعی» نامیدند. سایر فعالان اسلامی حاضر به امضای این سند نشدند، و در نتیجه، در زمره واجبات دینی برای مسلمانان قرار نگرفت.

اتحاد در میان مسلمانان حاصل نمی­شود. در طول یک سال قبل از «فتوای گروزنی»، ادارات برتر مفتیات فدرال شامل اداره دینی مسلمانان روسیه به سرپرستی راویل عین­الدین و اداره مرکزی دینی مسلمانان تصمیم به ادغام شدن گرفتند. اگرچه اداره دینی مرکزی در سال­های حکومت شوروی، تنها ساختار سراسری در کشور بود. اما اوایل دهه۹۰، گروه­های مسلمانان به دلیل اختلافات داخلی از آن جدا شدند.

در سال ۱۹۹۴ اداره دینی مسلمانان منطقه مرکزی-اروپایی با مدیریت راویل عین­الدین تشکیل شد که بخشی از مخالفان اداره دینی مرکزی به آن گرویدند. شمارش تعداد مراکز مستقلی که به این اداره تازه تاسیس پیوستند، دشوار بود زیرا آنها گاه متحد و گاه منفصل می‌شدند. نمونه بارز این قبیل مراکز، شورای بین ادیان کشور است.

ادغام شدن اداره دینی مسلمانان روسیه و اداره دینی مرکزی مسلمانان در سال ۲۰۱۵ نتوانست به اختلاف موجود خاتمه بدهد. با این وجود، این موضوع دیگر مطرح نشد. در پاییز سال ۲۰۱۶، یک ساختار بزرگ در سطح فدرال تشکیل شد که مجمع دینی مسلمانان روسیه نام گرفت. از همان زمان، تعداد ادارات مفتیات رو به افزایش گذاشتند و موضوع قانونی بودن رهبری مسلمانان پررنگ­تر شد.

راویل عین ­الدین در جایی گفته بود:‌ ما اطلاع داریم که نمایندگانمان در مناطق تحت فشار هستند:‌ شانتاژ می­کنند تا آنها را از ما، یعنی اداره دینی مسلمانان روسیه جدا کنند. این فشارها گاه تا آزار و اذیت و ضرب و جرح نمایندگان ما پیش می­رود. بسیاری اوقات،‌ به خاطر یک موضوع در «مرکز» به اختلاف نظر می­رسند و همین مساله به درگیری می­انجامد. به عنوان مثال، اواخر سال ۲۰۲۰ دو گروه از مسلمانان منطقه مورداوی از ساختار اداره دینی مرکزی جدا شدند. گاهی اوقات هم بر سر مسجد بحث و جدال می­کنند. تعداد مساجد زیر نظر اداره دینی مسلمانان روسیه، اداره دینی مرکزی مسلمانان و شورای مسلمانان زیاد نیست. تعداد ادارات مفتیات منطقه در داغستان (بیش از سه هزار مسجد) و تاتارستان (بیش از یک هزار و پانصد مسجد) است که در مقابل ۱۴۰۰ مسجد در سایر مناطق قابل ملاحظه است. به طور کلی، بیش از هشت هزار مکان عبادتی در روسیه وجود دارد.

نارضایتی مسلمانان

مسلمانان روسیه تاکید می­کنند که هشت هزار مسجد برای بیست میلیون مسلمان بسیار کم است و پیوسته از حکومت درخواست می­کنند که قطعه­ زمین­هایی برای ساخت مسجد به آنها اعطا کنند.

با این وجود، مدیران سازمان­ها درک نمی­کنند که کدام سازمان حامی منافع مسلمانان است. به عنوان مثال، در منطقه یکاترینبورگ از سال ۲۰۰۶ در انتظار احداث یک مسجد هستند. به گفته احمد یارلیکاپوف، اسلام شناس روس،‌ شش اداره مفتیات به طور موازی در این شهر فعالیت دارند. مقامات محلی نیز نمی­دانند با کدام اداره وارد گفتگو شوند. این مشکل در هنگام بحث و تبادل نظر برای پروژه مسجد اصلی وزارت دفاع روسیه نمود پیدا کرد. رهبران مسلمانان فاقد یک برنامه کلی برای ساختمان مسجد ندارند و حتی درباره خصوصیات آن به توافق نرسیده­اند.

یک راه حل

از نظر یارلیکاپوف ریشه مشکلات در ویژگی‌های اسلام است: تفاوت اسلام و ارتدوکس در این است که ارتدوکس فقط کلیسا دارد. در اسلام قدیس وجود ندارد، به همین خاطر مساله ریاست به صورت دیگری مطرح می­شود. به این ترتیب، هر یک از گروه­های مسلمانان برای خود یک رهبر برمی­گزینند و تصمیم می­گیرند که به کدام اداره مفتیات ملحق شوند. این در حالی است که ادارات مفتیات سلسله مراتب ندارند و به صورت سازمان‌های اجتماعی عمل می­کنند. به همین خاطر فقط یک راه حل وجود دارد: مساعدت حکومت برای متحد ساختن آنها. زیرا در زمان امپراطوری روسیه و در دوره حکومت شوروی، ادارات مفتیات به صورت تصنعی ساخته می­شدند.

حکومت به خوبی می­داند که امکان مدیریت و کنترل این تعداد سازمان و ساختار از یک مرکز وجود ندارد. به همین خاطر، حتی در سال­های حکومت شوروی نیز مسلمانان آسیای مرکزی اداره مفتیات خود را داشتند. فقدان یک ساختار مرکزی نیز اختلافات بین امت اسلامی را تشدید می­کند، اما تشکیل آن نیز در گرو خواست مسلمانان است که هنوز حاصل نشده است.